İkinci halife Hz. Ömer (r.a.)'in oğlu
ve mü'minlerin annesi Hz. Hafsa'nın ana-baba bir kardeşi, fâkih ve muhaddis
sahâbî. Ebû Abdurrahman künyesi ile tanınan Abdullah'ın annesi Zeynep bnt.
Maz'un el-Cümeyhî'dir.
Abdullah b. Ömer'in, peygamberliğin üçüncü yılında doğduğu kaydedildiği gibi
onun nübüvvetten bir yıl önce dünyaya geldiği söylenmektedir. (İbnü'l-Esîr,
Üsdü'l-Gâbe, Kahire 1286, 111, 230).
Babasıyla birlikte, küçük yaşta İslâm'a girdi ve yine babası ile birlikte
Medine'ye hicret etti. Tamamıyla İslâm toplumunda ve İslâm terbiyesiyle
yetişti. Yaşı küçük olduğu için Bedir ve Uhud gazalarına Hz. Peygamber
(s.a.s.) tarafından katılmasına müsâde verilmedi. (Buhârî, Megâzi, 6). Ancak
onsekiz yaşlarında iken Hendek gazvesine ve daha sonra Hz. Peygamber
(s.a.s.) zamanında meydana gelen bütün savaşlara katıldı. Mekke fethinde,
Mûte savaşında, Tebük seferinde ve Vedâ Hacc'ında bulundu.
Abdullah b. Ömer, İslâm devleti bünyesinde meydana gelen anlaşmazlıklarla
ortaya çıkan ve birbirleriyle mücadele eden gruplara karışmadı, tarafsız
kaldı ve devlet kadrolarında vazife almadı. Zira oğlunu hilâfete aday
göstermesini tavsiye eden sahâbelere Hz. Ömer: "Bir evden bir kurban yeter"
demişti. Babasından sonra başa geçecek halifeyi seçmeye görevli olan şûrâ'ya
sadece müşâvir olarak katıldı. Hz. Ömer oğluna şûrâ'ya katılmasını ancak
aday olmamasını tavsiye etmişti. (İbnü'l-Esîr, el-Kâmilfi'tTarih, 111, 65
vd.)
Hz. Osman (r.a.) zamanında, İbn Ömer, devlet işlerine müdahalede
bulunmuyordu. Bir gün Hz. Osman, İbn Ömer'e kadılık yapmasını, müslümanların
arasındaki hukukî anlaşmazlıkları hâlletmesini teklif edince özür dileyerek
kadılık vazifesini kabul etmemiş, Rasûl-i Ekrem (s.a.s.)'in bir sözünü
hatırlatmıştı;
- Hz. Peygamber (s.a.s.) buyurmuşlardır ki: "Kadılar üç çeşittir. Birincisi
câhillerdir. Bunların yeri Cehennemdir. İkinci zümre âlimleridir, fakat
dünyaya meyilleri vardır, ilimleri ile amelleri bir değildir, bunlarda
Cehennemliktir. Üçüncü zümre ise hem âlim, hem de dünyaya meyli
olmayanlardır." (Ebû Dâvud, Akdiye, 2).
- Hz. Osman, Hz. İbn Ömer'e dedi ki:
- "Ama, senin baban Hz. Peygamber (s.a.s.) zamanında kaza* işleri ile
uğraştı ve kadılık yaptı."
- "Evet, doğrudur, fakat babam bir mesele ile karşılaşınca Rasûl-i Ekrem'e
müracâat eder, müşküllerini hâlletmede zorluk çekmezdi. Çünkü Rasûl-i Ekrem
müşkil* bir mesele ile karşılaşınca onun da müşkilini vahiy hâllederdi.
Şimdi Rasûl-i Ekrem aramızda yok ki problemlerimizi ona götürelim. Allah
şimdi bizim yardımcımız olsun."
Hz. Osman da bu hususta Hz. İbn Ömer'e fazla ısrarda bulunmadı.
Hz. İbn Ömer, hükümet ve devlet işlerinden uzak kalmasına rağmen hak yolunda
cihâd* edip İslâm fetihlerine katıldı. Nitekim Hicret'in yirmiyedinci
yılında Afrika'da Tunus, Cezayir, Merakeş seferine katılmıştı.
İbn Ömer Hicret'in otuzuncu senesinde Horasan ve Taberistan fetihlerinde
bulundu ve onun Taberistan fethinde bir Dihkan'ı öldürdüğü bilinmektedir.
Ancak hükümet ve devlet işlerine müdahâle hususunda çok ihtiyatlı davranıp,
daima uzak kalmayı tercih etti.
Hz. Osman'ın şehâdetinden sonra ilmî yüceliği, kahramanlığı ve mücahidliği
Hz. Ömer'in oğlu olması sebebiyle halîfe* olması istendiyse de kabul etmedi.
Hz. Ali tarafında yer aldı. Dahilî olaylara karışmadı. Sıffin olayından
sonra da halifelik tekliflerini reddetti. Muâviye zamanında 669 yılında Hz.
Peygamber'in güvenini kazanmış ve bayraktarlığını yapmış olan Halid b. Zeyd
Ebu Eyyub el-Ensâri* ile İstanbul surları önlerine kadar gelip, İstanbul'un
ilk muhasarasına katıldı. Onun devlet bünyesinde ve İslâm toplumunda meydana
gelen iç karışıklıklar sırasında temkinli davrandığını görmekteyiz. Fakat
Sıffin'de Hz. Ali'ye muhalefet edenlere ve Abdullah b. Zübeyr'i Kâbe'de
muhasara edip şehid edenlere karşı savaşmadığına pişman olduğunu bizzat
kendisi ifâde etmiştir (İbn AbdülBerr, el-İstiâb, II, 345), Haccac'a karşı
savaşmadıysa bile onun zulmünden asla çekinmeden İslâmî ahkâmı çiğnemesine
karşı susmayıp onu gerektiğinde sert bir şekilde uyarmıştı. Hattâ onun bu
gibi uyarılarına kızan Haccac b. Yusuf, Abdullah'ı öldürtme yollarını
aramıştı.
Nihâyet hicretin yetmişdördüncü yılında Abdullah b Ömer seksendört veyahut
seksen beş yaşında iken vefat ettiği (İbn Sa'd, Tabakat, IV, 187), başka
rivâyetlerde de onun seksenaltı yaşında vefat ettiği kaydedilir. (İbnü
'l-Esir, Üsd ü 'l-Câbe, I V, 230-23 1 ) .
Hac mevsiminde adamın biri ucu zehirli bir mızrak ile Abdullah b. Ömer'i
ayağından yaraladı. Vücûdu zehirlendi. Bu zehirlenme vefatına sebep oldu.
Bir rivâyete göre yukarıda söylediğimiz gibi bu yaralama Haccac b. Yusuf'un
tertibi idi.
İbnü'l-Esir'in kaydına göre, Haccac b. Yusuf minberde hutbe* okuyordu.
Hutbe'de Abdullah İbn Zübeyr'e ağır sözler söylemiş ve bazı ithamlarda
bulunmuş, onun Kur'ân-ı Kerim'i tahrif ettiği iddiasını ortaya atmıştı. İbn
Ömer düşünmeden ve çekinmeden Haccac'a bağırıp: "Yalan söylüyorsun, bunu ne
İbn Zübeyr yapardı, ne de senin bu işe gücün yeter!..." demişti.
İbn Ömer'in halkın toplu bulunduğu bir yerde böyle sert konuşmasından Haccac
fena halde bozulmuş, ona kin besleyip çok kızmıştı. Açıktan açığa ona bir
şey yapamayacağından gizlice ve hainlikle intikam almayı düşünmüştü. (İbn
Hallikân, Vefayatü'l Ayan, II, 242). Ancak İbnü'l-Esir Haccac'ın hutbe
meselesini başka türlü anlatmaktadır. Ona göre, Haccac hutbeyi çok uzatmış,
o kadar uzatmıştı ki, ikindi namazına vakit daralmıştı. Bu ara İbn Ömer,
"Güneş seni beklemiyor" diye ihtarda bulunmuştu. İkinci bir rivâyete göre,
İbn Ömer'in onu beklemeyip kıymet vermemesine Haccac'ın canı sıkılmış,
firavunluğu tutmuştu. Fakat Emevi hükümdarı Abdülmelik b. Mervan'ın
korkusundan İbn Ömer'e karşı gelemiyordu. Bu meselenin iç yüzünün bu şekilde
olduğu anlaşılmaktadır. Yoksa imkân bulduğu takdirde Haccac, İbn Ömer'i bir
an evvel ortadan kaldırmada tereddüt etmezdi. (İbnü'lEsir, Üsdü'l-Gâbe, 111,
230)
Hac mevsiminde halkın kalabalık bulunduğu bir sırada kim vurduya getirmek
için Haccac bu hâdiseyi tertiplemişti. Hattâ İbn Ömer hastalandığı sırada
Haccac ziyaretine gitmiş suçlunun yakalanıp cezalandırılması meselesi söz
konusu olmuştu. İbn Ömer o sırada Haccac'a: "Sen silahla Harem-i Şerif'e
girilmesine müsâade ettiğin için bu olay meydana geldi. Harem-i Şerif'e
silahlı girmenin doğru olmadığını biliyordun. Bunun önüne geçmiş olsaydın bu
hâdise olmazdı" demiş, o da susmuştu (İbn Sa'd, Tabakat, IV, 187 vd.).
İbn Ömer Medine'de vefat etmeyi arzu ediyordu. Zira son günlerde Mekke'de
vaziyetin iyi olmadığını sezmişti. Cenab-ı Hakk'a dua ediyor: "Allah'ım,
beni Mekke'de öldürme!" diye yalvarıyordu. Oğlu Sâlim'e şöyle vasiyet
etmişti: "Ben Mekke'de ölürsem beni Harem hududu civarında defnet, sen de
buradan göçüp git!" İbn Ömer bu vasiyetinden birkaç gün sonra vefat etti.
Vefatını müteakip vasiyeti* gereğince halk toplandı. Haccac da suçluluğunu
örtbas etmek için cenaze namazına katıldı. Hatta namazını Haccac'ın
kıldırdığı bilinmektedir. (İbn Sa 'd, Labakat aynı yer). Vefat ettiğinde
onbiri erkek onbeş çocuğu vardı.
Muhit ve aile olarak tamamen İslâmî terbiye ile yetişmesi ve Rasûlullah'ın
sohbetlerinde devamlı bulunması ona bizzat hizmet etmekle şereflenmesi,
fıtraten üstün hâllere sahip olmasından dolayı zamanının bütün ilimlerinde
mâhir ve üstad olmasını sağladı. Her konuda çok dikkatli araştırmayı,
incelemeyi severdi. Sahâbe içinde dünyaya önem vermemesi örnek gösterilirdi.
Haram ve şüpheli konularda çok titiz davranırdı.
Kur'ân-ı Kerim'in tefsiri hususunda da sahâbenin ileri gelenlerindendi. Bir
gün Hz. Peygamber, ashâb-ı kirâm'a İbrahim sûresi* Yirmidördüncü âyetinde
geçen "ağaç"ın nasıl bir ağaç olduğunu sormuş. Hiç kimse cevap verememişti.
Rasûlullah (s.a.s.) bunun "hurma ağacı" olduğunu açıklayıp da oradakiler
dağılınca Abdullah b. Ömer yolda giderken babasına "Rasûli Ekrem'in, ağacın
nasıl bir ağaç olduğunu açıklamasından önce hurma ağacı olduğu kalbime
doğdu" dedi. Babası Ömer, "Peki neden bunu söylemedin?" deyince, Abdullah
"Rasûlullah'ın huzurunda sen ve Ebû Bekir dururken konuşmayı uygun görmedim"
demişti (İbn Hâcer, Fethu'l-Bârî Şerh Sahihi'l-Buhâri, Mısır 1959, IX, 449).
Bu da onun Allah'ın âyetlerine vukûfiyetini gösterir.
Abdullah b. Ömer helâl ve harama ait hadisleri en çok bildiren râvidir.
Genellikle işittiği hadisleri yanılgıyı azaltmak, unutkanlığı ortadan
kaldırmak için devamlı yazardı. Gerekmedikçe de hadis rivâyet etmezdi.
İbn Ömer tefsirde olduğu kadar hadis ilminde de ileri gelenlerden de hadis
hâfızları arasında ün kazanmış sahâbîlerdendir. Elimizde mevcut hadis
kitaplarında İbn Ömer'den ikibinaltıyüzotuz hadis rivâyet olunmuştur.
Bunlardan yüzaltmışsekiz tanesi Buhârî* ve Müslim* tarafından müştereken
rivâyet edilmiştir. Buhârî'de seksenbir, Müslim'de de otuzbir; Ahmed b.
Hanbel'in Müsned'inde iki binondokuz hadis ayrıca naklolunmaktadır.
İbn Ömer Rasûl-i Ekrem'in sözlerini, fiillerini şevk ve zevk ile izlerdi.
Ekseriya Rasûl-i Ekrem'in hizmetinde ve huzurunda bulunurdu. Bulunmadığı
zaman da Rasûl-i Ekrem'in söz ve fiilini huzurda bulunanlardan sorar, tetkik
ederdi. Bir meselede şüpheye düştüğü, yahut iyi anlamadığı takdirde hemen
Rasûl-i Ekrem'e gidip öğrenirdi. Bu suretle Rasûl-i Ekrem'in söz ve
fiillerine ait hadisleri toplamış, hıfzetmişti .
Hadîs-i Şeriflerin ümmet içinde yayılması ve ümmetin evlatlarına öğretilmesi
hususunda İbn Ömer'in büyük hizmeti olmuştur. Hadisi iyi bilip, iyi tetkik
edenlerdendi. Bildiğini öğretmekten büyük zevk duyardı. Rasûl-i Ekrem'in
vefâtından sonra altmış yıl yaşadı. Ömrü boyunca Rasûlullah'ın hadislerini
İslâm ümmeti arasında yaymakla vakit geçirdi. Nitekim elimizde bulunan
hadislerin nakil silsilesinin çoğu Abdullah İbn Ömer'e dayanmaktadır.
İbn Ömer, Medine'de ders halkası oluşturarak hadîs öğretirdi. Bundan başka
her zaman hac mevsiminde Mekke'de İslâm dünyasının dört bir yanından gelen
hacılara Rasûlullah'ın hadislerini öğretme konusunda büyük gayret
sarfederdi.
Çok hadîs bilmesine rağmen büyük titizliğinden çok az rivâyette bulunurdu.
Abdullah b. Ömer'den Nâfi ve İmam Mâlik* b. Enes'in rivâyetleriyle gelen
hadisler en sağlam rivâyetler olarak değerlendirilmekte ve bu rivâyet
zincirine "Altın Zincir" adı verilmektedir. Abdullah b. Ömer'den hadis
öğrenimi görenler arasında başta Abdullah b. Abbâs olmak üzere Câbir b.
Abdullah, Saîd b. el-Müseyyeb, Said b. Cübeyr, Abdullah b. Keysân, Hasan-ı
Basrî, Nâfi, Mücâhid, Tâvûs, Enes b. Şîrin gibi meşhur muhaddisler ve
oğullarından Hamza, Bilâl, Abdullah ve Ubeydullah vardır. İbn Ömer bu hadis
ilminden dolayı çok hadis rivâyet eden Muksirûn* sahâbeler arasında yer
almaktadır.
Abdullah'ın, muhaddisliğinin yanı sıra fakîh bir sahâbî olduğu da bilinen
bir husustur. İbn Ömer ömrünü Medine'de geçirmiş ve fıkıh* üzerinde
çalışmıştır. Medine'nin fıkıh âlimlerinin birçoğu fetvalarında İbn Ömer'in
bilgisinden faydalanmışlardır. Ehl-i Sünnet'in dört imamından biri olan İmam
Mâlik'in fıkhı Abdullah İbn Ömer'in fetvaları ile doludur. İmam Mâlik'in
dediği gibi, Abdullah b. Ömer fıkıh âlimlerinin başında gelenlerdendi. Eğer
İbn Ömer'in fıkıhtaki fetvaları toplansa büyük bir eser meydana gelir.
Nitekim, Mısır'lı âlim M. Revvâs Kal'acı "Mevsû 'atu Fıkhî Abdullah b. Ömer"
(Abdullah b. Ömer'in Fıkhı Ansiklopedisi) adıyla bir eser vücûda
getirmiştir. (Beyrût 1986). İslâm fıkıh ulemâsının en ileri gelenlerinin
bildirdiklerine göre, İslâmî meselelerde İbn Ömer'in sözleri ile amel etmek
yeterlidir.
Abdullah b. Ömer uzun bir ömür sürdüğünden peygamberimizden sonra altmış yıl
müddetle fetva* vermiştir. Ancak fetva verme konusunda çok ihtiyatlı hareket
ederdi. Şahsiyet olarak; iyilik etmeyi, sadaka vermeyi, hayır yapmayı, hele
köle azad etmeyi çok severdi. Sağlam karakterli, iyi ve güzel huylu olup,
kötülüklerden kaçınırdı. Her yaptığı işi Allah rızası için yapardı. Kendi
yüzük taşında: "Allah Teâlâ'ya, Allah için hâlis ibâdet etti." ibâresi
yazılıydı. Dünya malına, dünya zevklerine hiç gönül vermezdi. Sahâbe'den
Câbir b. Abdullah: "Ömer ve oğlu Abdullah'dan başka içimizde dünyaya meyli
olmayan kimse yoktur." derdi.
İlimde imamlığa yükselen muhaddis ve tâbiînin büyüklerinden olan Nâfi,
Abdullah b. Ömer'in azatlısıdır. Nâfi köle iken İbn Ömer onu onbin dirheme
satın alıp, "Seni Allah rızası için azat ettim" diyerek kölelikten
kurtarmıştır. Kölelerinden ibâdet edeni gördükçe hemen onu âzad ederdi.
"İbadeti göstermelik yaparak âzad olmak isteyenler olursa ne yaparsınız?"
diye ona sorulduğunda Abdullah'ın "Hayır için aldanmaktan iyi şey var
mıdır?" buyurdukları meşhûrdur. İmam Nâfi, Abdullah için: "Her zaman
dualarında belirttiği gibi bin köle âzad ettikten sonra vefat etti."
demişti. Çoğu zaman sırtındaki kaftanını çıkarıp gördüğü bir fakire verirdi.
Abdullah b. Ömer'in evinde misafir* eksik olmazdı. Akşam yemeklerini yalnız
yediği nadirdir. Mutlaka misafiri olur, olmazsa arar bulurdu. Kendisi de
dostlarının evinde üç günden fazla misafir kalmazdı. Evinde en zarûrî
ihtiyacını karşılayan eşya bulundururdu. Cuma'dan önce mutlaka yıkanır,
abdest alır, güzel kokular sürünürdü. Her namaz için abdest alır, geceleri
çok namaz kılardı.
Abdullah'ın oğlu Hâlid'in âzad ettiği Ebû Gâlib şöyle anlatır: "Abdullah b.
Ömer Mekke'ye geldiğinde sık sık bize misâfir olurdu. Geceleri teheccüd
namazı kılardı. Bir gece sabah namazı yaklaştığı zaman bana "Kalkıp namaz
kılmayacak mısın? Kur'ân'ın üçte birini de okusan yeter." dedi. "Sabah
yaklaştı, kısa zamanda Kur'ân'ın üçte birini okuyup yetiştiremem" dedim.
Bana dönerek: "İhlâs sûresi Kur'ân'ın üçte birine eşittir." dedi.
İmam Nâfi'in naklettiğine göre, Abdullah b. Ömer mûsıkîyi * sevmezdi.
Teğanni ve saz seslerine kulaklarını tıkardı. Bir gün birisi yanına
yaklaşarak: "Abdullah, Allah için seni çok seviyorum" dedi. Abdullah da:
"Ben de Allah için seni hiç sevmiyorum. Çünkü sen ezanı teğanni ederek,
şarkı söyler gibi okuyorsun" buyurdu.
Allah'tan başka kimseden korkmazdı. Kötülüğe karşı hep iyilikle karşılık
verirdi. Zeyd b. Eslem şu olayı anlatır: "Adamın birisi yolda Abdullah b.
Ömer'e sövüp saymaya başladı. Abdullah evinin kapısına varıncaya kadar onu
sabırla dinledikten sonra adam dönerek, "Ben ve kardeşim Âsım kimseye
sövmeyiz" dedi.
Çok az yemek yerdi. Hele acıkmayınca hiçbir şey yemezdi. Bir gün
dostlarından birisi ona hazım kolaylaştırıcı bir ilâç hediye etmek istedi. O
dostuna şu cevabı verdi: "Ben hiçbir yemekten karnımı doyururcasına yemedim.
Hazım ilâcına ihtiyacım olacağını zannetmiyorum."
Bu kadar tok gözlü olmakla beraber aynı zamanda son derece müstağni bir kişi
idi. Kimseden bir şey istemezdi. Herkes ona hizmet etmek ister, fakat o asla
kabul etmezdi.
Bir ara Abdülaziz b. Hârun ona haber gönderip ihtiyaçlarının ne olduğunu
bildirmesini istemiş, İbn Ömer onun davranışına karşı şu cevabı vermişti:
"Siz, geçimleri size ait olanların, geçimlerini üzerinize almış bulunduğunuz
kimselerin ihtiyaçlarını temin ederseniz daha iyi olur " (İbn Sa'd, Tabakat,
IV, 174).
Ancak İbn Ömer bir şey hediye* edildiğinde onu geri çevirmezdi. Nitekim
Muhtar mal-ve mülkünün bir çoğunu İbn Ömer'e hediye etmiş, o da kabul
eylemişti. "Bize hediye edilenleri biz de hediye eder, Hak yolunda
dağıtırız." demişti. Ve bütün hediyeleri ihtiyaç sahiplerine dağıtmıştı.
Bir ara İbn Ömer'in halası Ramle ona ikiyüz dinar altın para göndermişti.
Emir Muâviye ise bir aralık onun ihtiyaçları için yüz bin dinar yollamıştı.
Muâviye bu parayı gönderirken İbn Ömer'in Yezîd'e bey'at etmesini de
düşünerek buna başvurmuştu. İbn Ömer bunu kabul etmemiş, "Benim imanım sizin
paranızdan daha değerlidir . " demişti . (İbn Sa 'd, aynı yerler).
Abdullah b. Ömer'in yaşayışı her türlü gösterişten uzak idi. O bu hususta
mükemmel bir örnektir. Bir oturuşta binlerce dirhem para dağıtmış olan bir
zâtın bütün ev eşyası bir halı veya kilim ve bir de yataktan ibaret idi.
Bunların bütün kıymeti yüz dirhem tutmazdı.
Abdullah varlıklı olmakla beraber yaşayışı işte bu kadar sâde idi. Cuma
günleri hariç, güzel koku kullanmazdı. Yalnız cuma günü iyi elbise giyerdi.
Bir gün Cuma'dan sonra yolculuğa çıkması gerekti. Güzel elbiselerini
giymişti. Bu elbiseyi eve gönderip değiştirdi ve normal elbiselerini giydi.
İbn Ömer şekil ve şemâli hususunda babası Ömer'e çok benzerdi. Uzun boylu ve
esmerdi. Sakalı ağardığı zaman koyu sarıya boyardı. Zira sakalının rengi de
koyu sarıydı.
Abdullah b. Ömer'in Bizzat Peygamber Efendimiz'den Duyarak Naklettiği Bazı
Hadisler
- İnsanoğlu Allah'tan başka hiçbir şeyden korkmazsa Allah'u Teâlâ ona hiçbir
şeyi musallat etmez.
- Nasihat olarak ölüm yeter.
- İstediğini ye, istediğini giyin. İnsanları yanlış yola götüren israf ve
tekebbürdür.
- Sağlığında hastalığın ve hayatında ölümün için tedbir al.
Abdullah İbn Ömer (r.a.) buyurdu ki:
- Ey insan bedeninle dünyada ol, kalbinle âhireti bul.
- Hikmet ondur; dokuzu sükût, biri de az konuşmaktır.
- Haramdan kaçınmadıkça ibâdetler kabul olunmaz.